Zwerm in de polder

Ik heb vanuit makerschap, vanuit beeldende kunst, onderzocht hoe ik een systeem in beweging kan zetten en kom uit bij mens maken. Mijn makerschap is mensmakerschap. Want hoewel er 1001 werkvormen zijn om kennis met elkaar te maken, is mijn onderzoek en uiteindelijke product 1 werkvorm om mens met elkaar te maken. Kennis zit in je hoofd en zet je in voor je functie. Mens ben je en zet je in voor de ander.

Ik heb vanuit een co-creatieproces samen met stakeholders een workshopreeks heb ontworpen. Dat heb ik gedaan met stakeholders afkomstig uit gemeenten, zorgaanbieders en onderwijs op bestuurlijk, directie/management- en uitvoerend niveau samenwerkend aan jeugdzorg, maar ook met testgroepen, uit onderwijs en duurzaamheid.

Ik heb me hierbij gericht op de bestuurslaag, daar waar de minste perspectieven aanwezig zijn, waar veelal cognitief en talig met elkaar gecommuniceerd wordt en waar de samenwerking stokt als het moeilijk wordt en op de programmalaag.

In deze workshopreeks ervaren en doorvoelen bestuurders en programmateams vanuit makerschap welke rol, verbinding en positie zij hebben in het systeem waar zij onderdeel van uitmaken en waar zij sturing aan proberen te geven en ontdekken ze hoe hun landschap eruitziet vanuit alle perspectieven. Hier kunnen ze vanuit hun kompas nieuwe verhalen gaan maken.

Het resultaat van de workshopreeks is handelingsperspectief en -repertoire om woorden te geven aan het gevoel en richting te geven aan wat nodig is voor het vervolg om het systeem in beweging te zetten.

De workshopreeks in gebaseerd op de metaforen polder en zwerm. De geschiedenis van Nederland, de polder en vooral het feit dat mensen zelf het probleem met de wateroverlast hadden veroorzaakt, maar dat vervolgens subliem hebben opgelost, geeft een narratief waar mensen zich toe kunnen verhouden. Dat geldt precies zo voor de zwerm. In een zwerm spreeuwen is niet één leider, iedere vogel houdt maximaal zeven andere vogels in de gaten en alle vogels vliegen op dezelfde afstand en snelheid. Nu blijkt wel dat onervaren vogels vaker gedrag van ervaren vogels nadoen en dat de onderlinge verbinding ook belangrijk is in het wel of niet volgen. En de vogels willen altijd een stukje lucht zien, waar ze zich ook in de zwerm bevinden. Zou dat met mensen niet hetzelfde zijn?

Geleerd tijdens de studie

In samenwerkingen die werken aan oplossingsrichtingen voor complexe opgaven wordt Design Thinking vaak ingezet om in gezamenlijkheid oplossingsrichtingen te vinden. Deze methodiek helpt de samenwerkingen vanuit creativiteit en structuur stappen maken en heeft afgelopen jaren een enorme vlucht genomen. Terecht ook, want het biedt op een prettige en verbindende manier houvast in de complexiteit.

Een metafoor die veel gebruikt wordt in het ontwerpproces voor een oplossingsrichting voor complexe opgaven, is die van de ijsberg. Boven de waterlijn zien we (van elkaar) wat we doen, onder de waterlijn bevinden zich wat we vinden en wat we willen. Onder de waterlijn is niet zichtbaar, maar daar bevindt zich wel de informatie die invloed heeft op hoe we ons gedragen.

Deze invloeden proberen we boven te halen in het ontwerpproces, waarbij we telkens een iteratie maken om het ontwerp te verbeteren en beter aan te laten sluiten bij het doel dat we ons gesteld hebben. We vragen deelnemers hun denken, voelen en verbeelding te delen en daarover met elkaar in gesprek te gaan. Hierdoor ontstaan nieuwe relaties, perspectieven en vergroten we de empathie naar elkaar en naar het probleem. Toch ontstaan er weinig echt nieuwe oplossingsrichtingen.

Dat heeft volgens mij te maken met de wijze waarop we vanuit design thinking onder de waterlijn proberen te komen en hoe ver we hiermee kunnen afdalen. Denken, voelen en verbeelden is als het constant herhalen van wat we al kennen. Hiermee komen we maar een klein stukje onder de waterlijn.

Willen we echt achterhalen wat we willen, zowel van onszelf als van elkaar, dan moeten we andere zintuigen aanspreken. Met die andere zintuigen kunnen we van ratio en beredeneren (dit doe ik, dit vind ik) naar emotie en voelen (dit wil ik) komen. We bewegen dan van het onszelf bevestigen in wat we al wisten, naar het ons bevragen op wat we voelen. (Beeldende) kunst kan ons hierbij helpen.

Het belangrijkste wat ik tijdens de Master heb geleerd is dat er een wezenlijk verschil is in itereren binnen Design Thinking en itereren binnen kunst. Design Thinking is effectief voor het creëren en vormgeven van creatieve oplossingen voor de toekomst. Aan de andere kant is kunst effectief voor het observeren van de vele mogelijkheden en problemen vanuit een 360-graden-perspectief. Als ik het zou moeten duiden is Design een oplossing om een dienst of product vorm te geven, het is al een richting. Kunst is een kompas om creatieve vragen te creëren. Ik heb geleerd hoe ik mensen kan meenemen in kunst itereren en gezamenlijk nieuwe verhalen, perspectieven en oplossingsrichtingen kan laten maken.